Πουλαντζάς εφαρμοσμένος

Το πρώτο βιβλίο του Νίκου Πουλαντζά, το έργο που εκτίναξε δικαίως τη σκέψη του συγγραφέα του στην παγκόσμια θεωρητική σκηνή, είναι το «Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις» του 1968.
Του Αριστείδη Μπαλτά*

Αντικείμενο του βιβλίου είναι η πολιτική βαθμίδα των κοινωνικών σχηματισμών και ιδιαίτερα εκείνων όπου κυριαρχεί ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Η πολιτική βαθμίδα ορίζεται ως η βαθμίδα που συμπυκνώνει, ολοκληρώνει και εκπροσωπεί την κοινωνική κίνηση, δηλαδή την ταξική πάλη που διεξάγεται αδιάλειπτα σε κάθε κύτταρο του κοινωνικού σχηματισμού, διατρέχοντάς τον ολόκληρο και γράφοντας την ιστορία του. Αυτή η συμπύκνωση, ολοκλήρωση και εκπροσώπηση, ενόσω ισοδυναμεί με την έμπρακτη άσκηση της πολιτικής εξουσίας, εξασφαλίζει την αναπαραγωγή του κοινωνικού σχηματισμού στο σύνολό του, δηλαδή την αναπαραγωγή του ως του εκάστοτε συγκεκριμένου καθεστώτος ταξικής εκμετάλλευσης και ταξικής -οικονομικής, ιδεολογικής και πολιτικής- κυριαρχίας.

Η εν λόγω συμπύκνωση, ολοκλήρωση και εκπροσώπηση δεν σταθεροποιείται ποτέ πλήρως γιατί υπόκειται διαρκώς στην ταξική πάλη και στους εκάστοτε συσχετισμούς δυνάμεων στο πλαίσιό της. Οι συσχετισμοί αυτοί αποτυπώνονται κάθε στιγμή στην αντίστοιχη συγκυρία που μπορεί να νοηθεί ως κάτι σαν εγκάρσια τομή της κοινωνικής κίνησης τη δεδομένη στιγμή. Κατά τον Πουλαντζά πάντα, αντικείμενο της πολιτικής πρακτικής είναι η μετατόπιση της συγκυρίας προς την κατεύθυνση που επιδιώκει κάθε μαχόμενο πολιτικό υποκείμενο, δηλαδή κάθε συγκροτημένη δύναμη με ίδια βούληση που εγγράφει τη δράση της στην πολιτική βαθμίδα. Οι κατευθύνσεις αυτές σε τελευταία ανάλυση είναι δύο: είτε διατήρηση είτε ανατροπή της πολιτικής εξουσίας, είτε ενδυνάμωση είτε αποδυνάμωση της αποκατεστημένης ταξικής κυριαρχίας.

Ο ρόλος του κράτους
Κατ” ουσίαν διοργανωτής της πολιτικής βαθμίδας είναι το κράτος. Το κράτος περιλαμβάνει θεσμούς και συγκροτείται από μηχανισμούς, αλλά δεν είναι το ίδιο ούτε θεσμός ούτε μηχανισμός. Το κράτος είναι επίδικο της ταξικής πάλης -και μάλιστα κύριο, αφού η πολιτική εξουσία, δηλαδή η κυριαρχία επί της πολιτικής βαθμίδας και άρα επί του κράτους, εξασφαλίζει την αναπαραγωγή του κοινωνικού σχηματισμού- αλλά ταυτόχρονα και πεδίο ταξικής πάλης, αφού η ταξική πάλη διατρέχει τα πάντα. Τα χαρακτηριστικά αυτά αποδίδουν στο κράτος ένα καθεστώς σχετικής αυτονομίας. Αυτή η σχετική αυτονομία επιτρέπει τη συγκρότηση και λειτουργία διαφορετικών τύπων κράτους ακόμη και αν είναι δεδομένος ο κοινωνικός σχηματισμός, δηλαδή το καθεστώς εκμετάλλευσης και κυριαρχίας.

Ο Πουλαντζάς ορίζει την πολιτική εξουσία ως «την ικανότητα μιας τάξης να ικανοποιεί τα ιδιαίτερα συμφέροντά της». Αλλά καθώς κάθε τάξη κατά κανόνα χωρίζεται σε μερίδες με αντιτιθέμενα συμφέροντα, η συμπύκνωση, ολοκλήρωση και εκπροσώπηση που επιτελεί η πολιτική βαθμίδα δεν είναι ποτέ άμοιρη εντάσεων ακόμη και στο εσωτερικό της κυρίαρχης τάξης ή συμμαχίας τάξεων. Υπό αυτή τη συνθήκη και αν οι εντάσεις αυτές θεωρηθεί ότι απειλούν τη συνολική ταξική κυριαρχία, η σχετική αυτονομία του κράτους επιτρέπει σε ορισμένους θεσμούς ή μηχανισμούς ή ακόμη και απλούς θύλακες στο εσωτερικό τους να αρθούν «υπεράνω» των αντίστοιχων μερικών συμφερόντων προκειμένου να ασκήσουν μια μορφή πολιτικής εξουσίας που θα διασφαλίζει την αναπαραγωγή της εν λόγω κυριαρχίας στο σύνολό της. Η «ικανότητα μιας τάξης να ικανοποιεί τα ιδιαίτερα συμφέροντά της» παίρνει τότε τη μορφή του κράτους εκτάκτου ανάγκης.

Σε ένα πολύ διαφορετικό θεωρητικό πλαίσιο, ο Καρλ Σμιτ ορίζει ως πολιτικά κυρίαρχο εκείνον που ελέγχει (μπορεί να κηρύξει, να επιβάλει, να διατηρήσει) την κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και από εκεί το κράτος εκτάκτου ανάγκης. Δεν είναι εδώ η θέση να αναλύσουμε το αν και κατά πόσον το θεωρητικό πλαίσιο του Σμιτ μπορεί να αρθρωθεί γόνιμα με εκείνο του Πουλαντζά. Ας μας αρκέσει το ότι ο παραπάνω ορισμός φαίνεται, τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως, όχι μόνο να το μπορεί, αλλά και να ολοκληρώνει με μια αδυσώπητη διατύπωση τα όσα είπαμε μέχρις εδώ.

Επίκαιρος
Αλλά προς τι όλα τα προηγούμενα; Γιατί ο Πουλαντζάς σήμερα; Απλούστατα γιατί η σκέψη του μας βοηθά να σκεφτούμε μεθοδικά σημαντικές όψεις εκείνων που ζούμε τα τελευταία χρόνια.

Είναι εμφανές ότι οι μορφές κοινωνικής κίνησης που γνώρισε η ελληνική κοινωνία τα χρόνια της κρίσης έχουν θίξει καίρια την πολιτική βαθμίδα. Ο συσχετισμός των πολιτικών δυνάμεων έχει αλλάξει δραματικά, νέες δυνάμεις έχουν αναδυθεί στο προσκήνιο, όλοι οι πολιτικοί θεσμοί και όλοι οι μηχανισμοί του κράτους έχουν υποστεί ρωγμές που μοιάζουν ανεπούλωτες. Το λεγόμενο πολιτικό σύστημα, δηλαδή η καθαυτό οργάνωση της πολιτικής βαθμίδας, φαίνεται να αποσυντίθεται ραγδαία καθώς η κοινωνική κίνηση έχει υποσκάψει όλες τις συναφείς σταθερές και έχει οδηγήσει σε αποτυχία όλες τις προσπάθειες διατήρησής τους. Η συμπύκνωση, ολοκλήρωση και εκπροσώπηση που ορίζει την ίδια την πολιτική βαθμίδα εμφανίζεται όλο και περισσότερο ανεπαρκής και η αναπαραγωγή του κοινωνικού σχηματισμού όλο και λιγότερο εξασφαλισμένη. Η εγγενώς ασταθής σύμπραξη όλων των πολιτικών δυνάμεων που ανέλαβαν να επιβάλουν το καθεστώς των μνημονίων παρουσιάζεται ως η έσχατη, χωρίς διάδοχο ή εφεδρείες, μορφή άσκησης της πολιτικής εξουσίας.

Οχι ακριβώς έσχατη γιατί απομένει η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Αλλά το βάθος της κρίσης είναι τέτοιο ώστε να μην είναι πλέον δεδομένο ποιος ακριβώς ελέγχει πραγματικά την τελευταία: η αποσύνθεση του πολιτικού συστήματος έχει θίξει καίρια ακόμη και τους μηχανισμούς που παραδοσιακά αναλάμβαναν τις αντίστοιχες ευθύνες. Ο πρωθυπουργός φαίνεται μεν να διατηρεί ακόμη την πρωτοβουλία των κινήσεων συναφώς, αλλά να τη διατηρεί μόνον όσο κατορθώνει να διευθετεί προς ίδιον όφελος την κόπρο που αναδύεται αδιάντροπα μέσα από το βαθύ κράτος και αναδεύεται τούτον τον καιρό μπροστά στα μάτια μας. Νοσταλγοί του δωσιλογισμού και υμνητές της δικτατορίας, «προσωπικότητες» που κυνηγούν τη δημοσιότητα, θύλακες εντός της αστυνομίας και του στρατού, πυρήνες στο εσωτερικό της Ν.Δ., δημοσιογράφοι σε διατεταγμένη υπηρεσία, «διανοούμενοι» της δεκάρας, εξειδικευμένα μπλογκ, καναλάρχες και επιχειρηματίες της διαπλοκής, προαγωγοί του ναζισμού και κυκλώματα του οργανωμένου εγκλήματος αλληλοδιεισδύουν και αμιλλώνται προκειμένου να προετοιμάσουν και να οργανώσουν εκ των κάτω την κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Το παιχνίδι είναι ανοικτό, αλλά και άκρως επικίνδυνο. Μόνη απάντηση το μαζικό, μαχητικό, εμπνευσμένο, δημοκρατικό και ειρηνικό πολιτικό κίνημα που θα ανατρέψει την υπάρχουσα κατάσταση και θα ανασυνθέσει με ριζικά νέους όρους την πολιτική βαθμίδα. Το έργο του Πουλαντζά μπορεί να μας βοηθήσει να οργανώσουμε τη σκέψη μας και σε σχέση με τούτο το μεγάλο αίτημα των καιρών.

*Ο Αριστείδης Μπαλτάς είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ

Πηγή : «Η Εφημερίδα των Συντακτών»